Ahlak Eðitiminin Vazgeçilmezliði
Neden ahlak ve neden ahlak eðitimi?
Öncelikle neden ahlak eðitimini konuþmamýz gerektiðini düþünelim.
Bugün belki de en fazla þikâyet ettiðimiz konularýn baþýnda geliyor, ahlak. Ýçinde yaþadýðýmýz toplumsal evrende, dine yakýn veya uzak birtakým insanlarýn, kendilerinden beklenmediði halde kötü ahlak olarak nitelendirilebilecek tutum ve davranýþlarýna rastlarýz; kötü davranýþlarýný insanlýðýyla ve dindarlýðýyla baðdaþtýramadýðýmýz insanlar görürüz: Nasýl olur diye þaþýrýrýz. Aslýnda bu tip insanlar, belki de bütün devirlerde, tüm zamanlarda vardýr; ama sanki modern zamanlarda bu insanlarda daha fazla belirginlik söz konusu.
Bir baþka husus, tarihe baktýðýmýzda, birçok devletin veya siyasal düzenin kötü ahlakla yýkýldýðýný görmemizdir.
Bu hususlar, bizi ahlakýn önemini daha iyi anlamaya itmektedir.
Þimdi isterseniz, önce kýsaca ahlak üzerinde duralým, akabinde yukarýdaki iki sorunun cevabýný arayalým:
Ahlak nedir?
Kýsaca ahlak, kelime olarak huy, mizaç, tabiat, seciye, karakter ve alýþkanlýk gibi anlamlara gelir. Terminolojik anlamda ise ahlak, akýl sahibi kiþinin iradi olarak, yani kendi özgür iradesiyle bilerek yaptýðý davranýþlarý ifade eder. Baþka bir ifadeyle ahlak, insanýn karakter yapýsýný, neyi yapýp neyi yapmayacaðýný belirleyen, insanýn yaptýklarý hakkýnda iyi ve kötü þeklinde deðerlendirmelerde bulunulmasýný saðlayan kurallar bütünüdür. Daha kýsa ifade etmek gerekirse, ahlak, insanlarýn uymak zorunda olduklarý davranýþ kurallarýdýr.
Neden ahlak?
1. Ahlakýn toplum için hayatiliði
Öncelikle ahlakýn, canlýlardan sadece insana özgü olan bir inanç ve düþünce sistemi olduðunu unutmamak gerek. Ýnsanlar birlikte yaþamasalardý, ahlaktan söz edemezdik. (Güngör, 1995: 19) Bu tersinden de doðrudur, ahlak olmasaydý, toplumsal hayat olmazdý. O halde denilebilir ki, güzel/iyi ahlak, toplumsal hayatýn vazgeçilmezidir.
Gerçekten de güzel ahlakî ilke ve deðerler olmazsa, toplum hayatý diye bir þeyden bahsedemeyiz. Ýnsanlarýn bir arada yaþamasý, güzel ahlak ilkeleri ve deðerleriyle mümkün olmaktadýr. Ýnsanlar, hangi durumlarda nasýl davranmalarý gerektiðini bilmeleri halinde ancak, saðlýklý iliþki kurabilirler; bu da ahlakla mümkün olur. Son çözümlemede þunu diyebiliriz: Gerçekten de milletlerin yaþamasý bakýmýndan ahlakýn önemi büyüktür. Geçmiþte ve günümüzde birçok toplumun geçirdiði bunalým ve huzursuzluðun, nihayet bir ahlakî çöküþe dayandýðý söylenebilir. Ýyi ahlakýn, toplumlarý yaþatan büyük bir güç olduðu, kötü ahlakýn da toplumlarý çökerten bir zafiyet kaynaðý olduðu, tarihi olaylarla ispatlanmýþtýr.
2. Ahlak-iman ayrýlmazlýðý
Ahlak, toplum hayatýnýn temeli iken, ahlakýn en önemli temeli dindir. Bizim toplumumuzun tarihî, sosyal ve kültürel gerçekliði açýsýndan konuya yaklaþtýðýmýzda, toplumumuzun varlýðýnýn temeli olan ahlakýn dinimiz Ýslam’dan beslendiðini görebiliriz. Ýslam’ýn Müslüman’dan istediði ahlak ise, bilinçli dindarlýktan ayrý üþünülemeyecek olan güzel ahlaktýr. Ýslam, bilinçli dindarýn sahip olmasý gereken güzel ahlaký, imanýn bir boyutu olarak görmektedir. Denilebilir ki Ýslam’da iman ile güzel ahlak, birbirinden ayrý düþünülemez.
2.1. Evvela Müslümanlarýn hayat kitabý Kur’an-ý Ke-rim’de ahlakýn imani bir mesele olarak ele alýndýðýný
hatýrlamalýyýz.
Elbette her dinin, birey ve toplumun davranýþýný, kendisinin açýkladýðý hakikatlerle uyumlu hâle koymayý hedef alan ahlakî kaideler dile getirmesi doðaldýr. Dindar toplum, düþünce ve davranýþlarýnda din, iman ve ahlaký bir bütün olarak yaþar. Ýslam ahlaký söz konusu olduðunda, ahlakýn kaynaðýnýn Ýslam dini ve Allah’a iman olduðu, hatta Allah’a imanýn da güzel ahlakî bir eylem olduðu görülür. Kur’an, bunu açýk bir üslupla ortaya oymaktadýr: “Yüzlerinizi doðudan ve batýdan yana çevirmeniz iyilik (birr) deðildir. Asýl iyilik, Allah’a, ahiret gününe, meleklere, kitaba ve peygamberlerine iman eden; ona olan sevgisine raðmen malý yakýnlara, yetimlere, yoksullara, yol oðluna (yolda kalmýþa) ve kölelere (özgürlükleri için) veren; namazý dosdoðru kýlan, zekâtý veren ve ahitleþtiklerinde ahitlerine vefa gösterenler ile zorda, hastalýkta ve savaþýn kýzýþtýðý zamanlarda (direnip) sabredenler (in tutum ve davranýþýdýr). Ýþte bunlar doðru olanlardýr ve muttaki olanlarda bunlardýr." (Bakara, 177)Bu ayet, ahlak ile Allah’a iman arasýnda geçerli olan doðrudan iliþkiyi gözler önüne sermektedir. Hatta bu ayetten hareketle Ýslam’ýn bütün emir ve nehiylerinin ahlak kapsamý içerisinde ele alýndýðýný söylemek mümkündür.
2.2. Hz. Peygamber’in sîretinde iman-güzel ahlak Ayrýlmazlýðý
Hz. Aiþe’nin “O (Hz. Muhammed) ahlakýný Kur’an’dan almýþtýr" sözü ile Kur’an’ýn “Þüphesiz sen, büyük bir ahlak üzeresin." (Kalem, 4) ayeti, Ýslam’ýn emir ve nehiylerinin ahlakýn kapsamýnda ele alýndýðýný ifade etmektedir. Gerçekten de Hz. Muhammed (s.a.s.)’in güzel ahlaký bize, “iman etmiþ Müslüman"da bulunmasý gereken iyi ahlaki özelliklerin en güzel örneðini sunmaktadýr. Ýman güzel ahlak ayrýlmazlýðýnýn en ideal modelini, o güzel insanýn hayatýnda, þahsiyetinde net olarak görebilmekteyiz.
Ýslam’ýn yayýlý þ biçimi ve hýzýna bakýldýðýnda, onda Hz. Peygamber’in güzel ahlakýyla örnekliðinin birinci planda etkili olduðu görülür. Ýslam’ýn kýlýçla yayýldýðýný söylemek, bu tarihî gerçekliðe karþý insafsýzlýk etmektir aslýnda. Hz. Peygamber’in güzel ahlaký, insanlarý etkilemekte ve kendisine cezp etmektedir. (Berki-Keskioðlu, 1991: 212)
Hz. Peygamber, en güzel ahlak timsalidir. Hz. Muhammed’in en önemli ve dikkat çeken eminlik yönü, onun güzel ahlakýyla doðrudan ilgilidir, daha doðrusu güzel ahlakýnýn bir yansýmasýdýr. Kur’an’da Ýslam Peygamberi’nin “güzel örnek" (Ahzab, 21) olarak ifade edilmesi, bize Müslüman þahsiyetinde güzel ahlakýn ne kadar önemli olduðunu göstermektedir. Peygamber Efendimiz’in güzel ahlaka teþvik eden ve kötü hasletlerden men eden hadisleri ise ciltler dolusu kitaplar oluþturacak kadar çoktur. Hiç þüphesiz o, sadece bu sözleri söylemekle kalmamýþ, güzel ahlaký bizzat yaþayarak insanlara örnek olmuþ ve öðretmiþtir. Bu yüzden onun ahlaký, Ýslam imaný ve ahlakýnýn en güzel tatbikatýný oluþturmaktadýr. Peki o zaman Peygamberimiz’in güzel ahlakýný nasýl tasvir edebiliriz? Þöyle tasvir edebiliriz:
Özetle Peygamber Efendimiz; emin, adalet sahibi, eþitlikçi, güler yüzlü, mütevazý ve alçak gönüllü, nazik tabiatlý, ince ve hassas ruhlu, affedici, cömert ve çalýþkandý. Katý yürekli, kaba ve kýrýcý deðildi. Teþekkür etmesini ve gönül almasýný bilirdi. Son derece iffet ve hayâ sahibiydi. Yalan söylemezdi. Dürüsttü; verdiði sözü mutlaka zamanýnda yerine getirirdi. Emanete sonuna kadar sadýktý. Yardým severdi. Ýnfak etmek, sadaka vermek, onun en önemli yönlerindendi. Haksýzlýkla mücadelede ýsrar eden bir yapýya sahipti. Hoþgörü sahibi, yapýcý, temizliðe önem veren, sevgi ve merhamet dolu bir insandý.
Peygamberimiz’in þahsýnda toplanan ve bizlerin de þahsýmýzda toplanmasýný istediði bütün bu deðerler ve güzel ahlaki düþünce, ilke, tutum ve davranýþlar, imandan ayrý düþünülemez. Yapýlmasý gerekenler üzerinde bir kez daha düþünmek, kendimizi bir kez daha tartmak ve hayatýmýzý, toplumumuzu daha da anlamlý kýlmaktýr.
2.3. Hz. Muhammed’in hadislerinde iman-güzel ahlak ayrýlmazlýðý
Buhari’nin Sahih’inde, Kitabü’l-Ýman bahsinde iman ve ahlakla ilgili hadisleri bir araya getirmesi son derece anlamlýdýr. Ýman ile güzel ahlakýn birbirinden ayrýlmayacaðýný anlamak için Hz. Muhammed’in bazý hadislerine bakmak faydalý olabilir:
“Müminin iman bakýmýndan en mükemmeli, ahlaký en güzel olandýr ve en hayýrlýnýz, kadýnlarýna karþý hayýrlý olanýnýzdýr." (Tirmizî)
“Þüphesiz sizin en hayýrlýnýz ahlak bakýmýndan en güzel olanýnýzdýr." (Buharî ve Müslim)
“Ýyilik, güzel ahlaktýr. Kötülük ise kalbini rahatsýz eden ve insanlarýn haberdar olmalarýndan hoþlanmadýðýn þeydir." (Müslim, el-Birr 15)
“Þüphesiz ben iyi ahlaký tamamlamak üzere gönderildim." (Ýmam Malik; Muvatta, Husnu’l Hulk, 8, II/904)
“Müslüman, dilinden ve elinden Müslümanlarýn emin olduðu kimsedir." (Buhari, Sahih, Kitabu’l-Ýman)
“Mümin güzel ahlakýyla, hiç ara vermeden akþamakadar oruç tutar, sabaha kadar namaz kýlan kimsenin derecesine yükselir." (Ebû Davud)
“Güzel ahlak; güler yüzlülük, cömertlik, ve kimseyi üzmemektir." (Tirmizi)
“Bir kimse Rasûlullah’a, “Ýslamýn en hayýrlýsý hangisidir" diye sorduðunda Rasulüllah "Yemek yedirmen, tanýdýðýna tanýmadýðýna selam vermendir." Cevabýný verdi." (Buhari, Sahih, Kitabu’l-Ýman)
“Sizin hiçbiriniz kendiniz için arzu ettiðinizi, kardeþiniz içinde arzu etmedikçe iman etmiþ olamaz." (Buha-ri, Sahih, Kitabu’l-Ýman)
“Güzel ahlak güler yüz hayýrlý iþlerde el açýklýðý, bir de kimseye eziyet etmemektir." (Tirmizi)
Gerek yukarýda verilen ayet ve benzerleriyle, gerekse bu hadislerle Hz. Peygamber’in hayatý birlikte düþünüldüðünde, iyi ahlak sahibi dindar insanýn, dininin emirlerini yerine getirirken, Yaratýcý’sý, kendisi ve toplumla iliþkilerinde denge ve adalet temelinde hareket etmesi ve biriyle iliþkisini öncelerken diðerlerini ihmal etmemesi gerektiði de anlaþýlmaktadýr.
Bir ahlak sistemi olarak Ýslam’ýn ahlaka verdiði önem, birey ve toplumu korumaya ve onlarýn geleceðini saðlamaya yöneliktir. Ýslam, ahlaki düzeni, birey ve toplumdan baþlayarak yukarý doðru çekmiþ, nihayet sosyolojik çerçeve ile yetinmemiþ, onu külli ve mutlak düzene uydurmak istemiþtir. Bu anlam çerçevesinde Kur’an ahlaki ilke, norm ve deðerler üzerinde ýsrarla durmuþ ve ahlaký toplumsal hayatýn ana kaynaðý olarak görmüþtür.
Bütün bunlarý düþündüðümüzde, güzel ahlakýn Müsümanlar için ne kadar önemli olduðunu anlayabiliriz. Güzel ahlakýn Müslüman toplum için hayatiliðini, Kur’an ayetlerinin pek çoðunda bulmak mümkündür. Diyebiliriz ki Kur’an’da birey ve toplumun iyi ahlak sahibi olmasý birinci plandadýr. Kur’an’ýn yaklaþýmýnda güzel ahlak, inanç ve ibadetin ayrýlmaz bir parçasý olarak görülür. Kur’an’da güzel ahlakýn olmadýðý yerde iman ve ibadetin anlamsýzlýðý vurgulanýr. Kur’an, insanýn Allah’a, kendine ve topluma iliþkin güzel ahlaka dayalý sorumluluk alanlarýný belirleyen bir Kitap’týr. Ahlak kavramýnýn bir insanýn bütün davranýþlarýný kapsadýðý hesaba katýlýrsa, onun inanç, ibadet ve insanýn diðer boyutlarýyla ayrýlmaz baðý anlaþýlýr.
Neden ahlak eðitimi?
“Neden ahlak?" sorusunun cevabýný ortaya koyduktan sonra þimdi de “Neden ahlak eðitimi?" sorusunun cevabý üzerinde durarak konunun önemini anlamaya çalýþabiliriz.
Ahlak eðitimi, insanlarýn toplumda birbirleriyle iliþkilerini, birbirlerine nasýl davranmalarý gerektiðini öðreten bir eðitim biçimidir, ayný zamanda bir davranýþ bilimidir.
Ahlak eðitimi, toplumun her alanýnda, bilimsel, teknik, kültürel, zihinsel, siyasal ve toplumsal boyutlarýn tamamýný içine alacak þekilde yapýlmalýdýr.
Ahlakýn birey ve toplum açýsýndan önemini, imanla ayrýlmaz bir bütün olduðunu ve de Hz. Peygamber’in güzel ahlak yönünün aðýrlýðýný anladýðýmýz zaman, ahlak eðitiminin birey ve toplum için ne kadar önemli olduðunu da anlamakta gecikmeyiz.
Ahlak eðitimi, Müslüman toplumun imanýný, Müslümanlýðýný besleyen, güçlendiren ana damardýr.
Ahlak eðitiminde toplumumuzun bütün kesimleri, hedef kitle içinde yer alýr, camiye ve kursa gelen, müftülüklere gelen, sokakta karþýlaþtýðýmýz, evine ziyarete gittiðimiz ve evimize ziyarete gelen herkes, ahlak eðitimimizin kapsamýndadýr: Çocuklar, ergenler, gençler, yaþlýlar, erkekler, kadýnlar, aileler, iþçiler, memurlar, yönetenler, yönetilenler, suçlular,suçsuzlar, cezaevinde olanlar, hastalar, engelliler ve saðlýklýlar, örgün eðitime katýlanlar, yaygýn eðitime katýlanlar, yani herkes. Hedef kitleyi böyle belirlersek, hem formel eðitimde hem de informel eðitimde söz ve davranýþlarýmýzýn ahlak eðitimi açýsýndan ne kadar önemli olduðu ortaya çýkar.
|
