1- Baskýcý-Otoriter Yaklaþým
Baskýcý ebeveynler, çocuklarýnýn davranýþlarýný, hiç esnemeyen, kendilerine mutlak itaati isteyen, devamlý denetleme ve yargýlama eðiliminde olan yapýdadýrlar. Oldukça yüksek hedefler seçerler ve bu ebeveynlerin çocuklarý kendilerini sürekli yetersiz hissederler. Baskýcý ve itaat odaklý bu tür ebeveyn tutumunda, anne-babanýn kýsýtlayýcý ve cezalandýrýcý bir yol izlediði, çocuklarýný kendi kurallarýna uymalarý ve saygýlý olmalarý konusunda uyardýklarý görülür. Bu tutum, yetersiz sosyal geliþimin nedenidir. Böyle bir ortamda, tartýþmaya yer yoktur. Anne-baba yaþanan durumu, “Bunu sadece benim söylediðim þekilde yapacaksýn, o kadar. Ben anneyim/babayým, sen ise çocuksun”, cümlesiyle sýnýrlar ve isteklerinin yapýlmasý için çocuðu zorlar.
Çocuðun istek ve gereksinimleri dikkate alýnmaz, çocuðun düþünmesi ve sorgulamasý engellenir. Böyle bir ortamda büyüyen çocuklarýn, akranlarýna kýyasla sosyal ve iletiþim becerileri ile giriþimcilik yeteneklerinin zayýf olduðu görülür. Bu tür saðlýksýz aile koþullarýnda çocuk, nasýl düþünüp davranmasý gerektiðini belirleyen katý kalýplara sokulur. Anne-baba, her þeyin en iyisini ve en doðrusunu kendilerinin bildiði, çocuklarýn da bunu hiç sorgulamaksýzýn kabul etmesi gerektiði inancýyla, iletiþime gerek duymaz.1 Baský uygulanarak istenen davranýþý yapmak üzere zorlanan çocukta oluþan korku, ona, doðru davranýþ kalýbýný öðrenmesinde yardýmcý olmayacak, sadece geçici olarak davranýþýný deðiþtirmeye yol açacaktýr. Aþýrý otoriter tutumda ana-baba, disiplin aracý olarak cezayý kullanýr ve çocuða karþý öfkesini kolaylýkla ifade eder. Böylece çocukta, kendine güvensizlik, düþük benlik saygýsý ve çekingenliðe neden olur.
2- Ýlgisiz ve Kayýtsýz Yaklaþým
Ýlgisiz ve kayýtsýz tutum, ana-babanýn çocuðunu yalnýz býrakma, görmezlikten gelme þeklinde dýþlamasý anlamýna gelir. Duygusal istismara yol açan böyle bir ortamda ana-baba-çocuk üçgeninin arasýnda iletiþim kopukluluðu gözlenir. Ana-babanýn ilgisizliðiyle çocuðun öðretmenine, arkadaþlarýna ve yakýn çevresindeki eþyalara verdiði zarar ve suçluluk davranýþý arasýnda yakýn bir iliþki bulunmuþtur. Bu konuda yapýlan araþtýrma bulgularýna göre ilgisiz ve kayýtsýz ana-baba tutumu çocuðun saldýrganlýk eðilimini güçlendirmektedir. 2 Çocuðu sýk sýk yalnýz býrakma, ilgilenmeme, yok sayma, önem vermeme ve görmezlikten gelme alýþkanlýklarý olan bir aile ortamýnda yetiþen çocuklarý sýkýntýlý bir yaþam beklemektedir. Küçük yaþlarda en fazla gereksinim duyduklarý ilgi ve sevgiden yoksun olarak yetiþen bu çocuklar:
- Üretken olamazlar,
- Ýlgi ve sevgi açlýðý yaþarlar,
- Sýk sýk suça eðilim gösterirler,
- Ýnsanlarla saðlýklý iletiþim kuramazlar,
- Baþkalarýnýn ilgilerini çekmek için olumsuz davranýþlar sergileme eðilimleri vardýr,
- Kendilerine ve baþkalarýna güvenleri yoktur,
- Gergin ve tedirgindirler,
- Okul ortamýnda ve oyun gruplarýnda açlýðýný çektiði ilgiyi ve önemsenmeyi arkadaþlarýndan sýklýkla beklerler,
- Çevresindeki insanlar tarafýndan aþýrý önemsenmek isterler,
- Dikkat çekme eðilimleri vardýr. Ýlgi odaðý olmak isterler. 3
Görüldüðü gibi ilgisiz ve duyarsýz aile modeli çocuða zarar vermekte ve kiþilik geliþimini olumsuz etkilemektedir.
3- Aþýrý Koruyucu Yaklaþým
Aþýrý himayeci bir tutumla yetiþtirilen çocuklara, aile içinde devamlý himayeye muhtaçlarmýþ gibi davranýlýr. Böyle bir ailede anne-baba müdahalecidir. Çocuk, ergenlik çaðýný geçse de ona kendi kararlarýný vermesi için yeterli zemin hazýrlanmaz. Bu ailede bazen çocuðun (ergenin) arzularýna raðmen onun adýna kimi kararlar alýnýr ve anne-babanýn buna hakký olduðu savunulur. Bu tür bir davranýþ içinde olan aileye göre anne ve baba, çocuðu için her türlü fedakârlýðý yapmalý ve çocuk da aileye bu konuda þükran duymalýdýr. Böyle bir tutumla yetiþtirilen çocuklarýn yeterince giriþimci olamadýklarý, baðýmsýz davranamadýklarý, ileri yaþlarda bile bir himaye edici aradýklarý gözlenir. Çok fazla kol kanat gerici bir tutum içinde yetiþen çocuklarýn yetiþkinliðe geçiþi zor olur.
Kendisine yetiþkin gibi davranýlan ergenler, daha çabuk yetiþkin davranýþlarý göstermeye baþlarlar. Üzerine fazla düþülen çocuklarýn ise daha az aktif, sosyal iliþkilerde pasif ve kas becerilerinden yoksun olarak yetiþme ihtimalleri yüksektir. Ayrýca, anne ve babanýn aþýrý koruyucu ve kontrollü davranýþlarý, çocuklarda esnek düþüncenin geliþmesini engeller. Koruma ve himaye etme normal bir annelik ve babalýk davranýþýdýr, ancak kollama ve koruma davranýþýný çocuðun kendi gerçekleþtireceði faaliyetleri engelleyecek þekilde yaygýnlaþtýrmak “aþýrý himayeci” davranmak demektir. Bu tutumu sergileyen anne-babalar, çocuðun geliþimine has özgürlükler kazanmasýný engelleyecek þekilde, ona nasýl davranmasý; neleri, nasýl yapmasý gerektiðini dikte ederler. Çocuðun çalýþkan, baþarýlý ve anne-babasýna baðlý olmasýný isterler. Oysa “aþýrý koruyucu tutum” içinde olan anneler, çocuklarýnýn bu bireyleþme çabalarýný engelleme yolunu seçmektedirler.4 Aþýrý himayeci ve müdahaleci anne-babalar ise çocuklarýný kendilerinin bir uzantýsý gibi görür ve duygusal yoksunluklarýný onlarla gidermek isterler. Bu aileler, çocuðun anne-babaya baðýmlý olmasýný bir görev sayarlar. Kýz çocuklar, daha çok anne-baba kontrolünde tutulur, baðýmsýz ve ayrý bir birey olma yolundaki çabalarý anne-baba tarafýndan daha çok engellenir.
4- Aþýrý Hoþgörülü Yaklaþým
Aþýrý hoþgörülü ailelerde kurallar yoktur, çocuðun egemenliði söz konusudur. Ceza yoktur, çocuk anne-babayý kontrol altýna almýþtýr, karar çocuðundur. Aþýrý hoþgörülü ailelerde ise kiþilik geliþimi þöyledir: Bencil, her istediðinin yapýlmasýný isteyen, uyumsuz, sorumsuz, kurallarý kabul etmeyen, kullanmayý düþünen, daha popüler olanlarý kýskanan bireyler yetiþir.5Çocuklarýna boyun eðen anne ve babalar, evde onlarýn egemenliðini kabullenen kiþilerdir. Bu tür ailelerde, çocuklar, anne ve babalarýna hükmederler ve onlara çok az saygý gösterirler. Bu çocuklar, yalnýz anne ve babalarýyla yetinmeyip zamanla ev dýþýndaki kimselere de egemen olmanýn yollarýný arayan fertler haline dönüþürler.6 Bu tür çocuklar, kendisini çok beðenir ve çok þýmarýktýr.
5- Olumlu Yaklaþým
Anne-babanýn çocuklarýna karþý hoþgörü sahibi olmalarý, çocuklarýn bazý kýsýtlamalar dýþýnda, arzularýný diledikleri biçimde gerçekleþtirmelerine izin vermeleri anlamýna gelir. Böyle durumlarda çocuk, evine yönelik bir birey olur. Eðer anne-babasýnýn hoþgörüsü normal bir düzeydeyse, çocuðun kendine güvenen, üreten, toplumsal bir birey olmasýna yardým eder.7 Anne-baba çocuðunu olduðu gibi kabul edip destekler. Çocuklarýna karþý sevgi doludurlar. Çocuðun ilgilerini, yeteneklerini göz önünde tutarak, yeteneklerini gerçekleþtirebileceði ortamlar hazýrlar. Anne-baba birbirlerine ve çocuða olan duygularýnda açýk davranýr. Aile içinde güven ve þeffaflýk vardýr. Problemlerle nasýl baþ edebileceðini birlikte araþtýran, huzurlu bir aile ortamý bulunur. Böyle bir ailede, evde ve toplumdaki kurallarýn sýnýrlarý bellidir. Çocuk neyi nerede yapacaðýný veya yapmayacaðýný bilir. Kendilerine güvenirler. Azimli ve ümitlidirler. Sorumluluk sahibidirler. Müteþebbis ve baðýmsýzdýrlar. Kurallara ve otoriteye saygý duyarlar. Ýþte bu çocuklar, sosyal açýdan dengeli ve mutlu bireylerdir.
Bilindiði gibi çocuðun üç evresi vardýr:
1. Çocuðun doðum ve bakýmý.
2. Çocuðun 6 yaþýndan ergenlik dönemine kadarki dönemi. (Bu süreç çocuðun kiþiliðinin þekillenmesi, kimliðinin oluþmasý bakýmýndan oldukça önemli bir dönemdir.)
3.Çocuðun ergenlik dönemi.
Bu üç ayrý evrede Müslümanlar olarak çocuklarýmýzý nasýl eðiteceðimiz ve onlarý saðlam temeller üzerine oturmuþ þahsiyetler olarak nasýl yetiþtireceðimiz sorusu, son derece önemli bir soruna iþaret etmektedir. Öncelikle Kur'an-ý Kerim'de Rabbimizin, çocuklar ve onlarýn nasýl bir fonksiyon taþýdýklarýyla ilgili bizlere yol haritasý göstermesi açýsýndan bazý ayetleri hatýrlamamýz gerekecek:"O mal ve oðullar, dünya hayatýnýn (gelip geçici) süsüdür. Baki kalacak salih ameller ise, Rabbinin katýnda karþýlýk bakýmýndan da hayýrlýdýr, umut baðlamak için de hayýrlýdýr."(Kehf, 18/ 46) "Çocuklarýnýz ergenlik çaðýna girdiklerinde, kendilerinden öncekiler (büyükleri) izin istedikleri gibi onlar da izin istesinler. Ýþte Allah, âyetlerini size böyle açýklar. Allah alîmdir, hakîmdir" (Nur, 24/ 59) "Ey iman edenler! Mallarýnýz ve çocuklarýnýz sizi Allah'ý anmaktan alýkoymasýn. Kim bunu yaparsa iþte onlar ziyana uðrayanlardýr."(Münafikun, 63/9) "Ey Rabbimiz! Bizi sana boyun eðenlerden kýl, neslimizden de sana itaat eden bir ümmet çýkar, bize ibadet usullerimizi göster, tövbemizi kabul et; zira, tövbeleri çokça kabul eden, çok merhametli olan ancak sensin." (Bakara, 2/128)
Yukarýdaki ayetlerin çocukla ilgili vurgularýndan þu tespitleri çýkarabiliriz:
1- Çocuðun sevimliliði ve dünya hayatýnýn süsü olmasýnýn fýtriliði.
2- Çocuðun imtihan aracý olduðu ve çocuk sevgisinin Allah'a kulluk görevinin önüne geçmemesinin gerekliliði.
3- Çocuðun salihlerden olmasý ve Allah'a yönelmiþ bir kul olarak yetiþtirilmesi duasý ve çocuðun bu dua doðrultusunda yönlendirilmesi. Bu tür ayetler bütün olarak ele alýnýp incelendiðinde, bizlere Kura'n ayetlerinden çocuk eðitimi konusunda iþaret taþlarý açýsýndan bir metot veya temel bir perspektif göstermektedir. Kur'an bütünlüðü içinde olayý ele aldýðýmýzda çocuklarýn sevilen, þefkat duyulan varlýklar olduðu; ama ayný zamanda bir imtihan vesilesi de olabilecekleri üzerinde sýkça durulduðuna rastlamaktayýz. Yani Allah Teâlâ çocuk eðitimimiz alanýnda da bizlere ölçü edineceðimiz önemli iþaretler göstermiþtir.
Hz. Peygamber (s.a.s.)'in Çocuklara Yaklaþýmý
Hz. Peygamber (s.a.s.), her alanda olduðu gibi çocuklara sevgi, þefkat, merhametle yaklaþýrdý ve onlara deðer verme hususunda da bizlere en güzel örnek olmuþtur. O bu duygularý sadece kendi torunlarý için deðil, diðer çocuklar için de taþýmýþtýr. Üsame b. Zeyd (r.a.)’den rivayetle: “Rasulullah (s.a.s.), beni bir dizine, Hasan b. Ali’yi de diðer dizine oturttuktan sonra ikimizi birden baðrýna basar ve ‘Ey Rabbim; bunlara merhamet et, çünkü Ben onlara karþý merhametliyim.’ buyururdu.”8 Çocuklara karþý derin bir sevgi ve þefkat besleyen Hz. Peygamber (s.a.s.) onlarý ciddiye alýp seviyelerine inmek suretiyle onlarýn problemleriyle ilgilenmiþtir. Onun çocuklarý kucaðýna alýp sevdiði ile ilgili pek çok rivayet bulunmaktadýr. Nitekim bir defasýnda Peygamberimiz (s.a.s.)'i kucaðýnda çocuklarý öperken gören bir bedevi hayretle: “Siz çocuklarý öpüyor musunuz? Biz onlarý hiç öpmeyiz!" deyince, sevgili Peygamberimiz (s.a.s.) “Allah, senin kalbinden sevgiyi söküp atmýþsa ben ne yapabilirim?"9 diye karþýlýk vermiþtir.
Yine baþka bir olayý Ebu Hureyre (r.a.) þöyle anlatmýþtýr:"Hz Peygamber (s.a.s.) yanýnda Akra'nýn bulunduðu bir sýrada torunu Hasan'ý öptü. Bunu gören Akra: benim 10 çocuðum var, hiç birini öpmedim" diye konuþunca, Hz. Peygamber (s.a.s): "Merhamet etmeyene merhamet olunmaz"10 buyurdu. Peygamberimiz (s.a.s.) çocuklarý çok sever, onlara selam vererek gönüllerini alýrdý. "Küçüklerimize þefkat etmeyen bizden deðildir.11 " buyuran Peygamberimiz (s.a.s.) kýz-erkek ayrýmý yapmadan çocuklara olan sevgi ve þefkatini her fýrsatta göstermiþtir. Peygamberimiz (s.a.s.), ayrýca mü’minlere, çocuklarý arasýnda adaletle davranmalarýný hatýrlatmýþ ve þöyle buyurmuþtur: “Allah'tan korkun. Çocuklarýnýzýn size itaatli olmalarýný istediðiniz gibi siz de onlarýn aralarýnda adaletle davranýnýz.”12 Hatta çocuklarý sevmede dahi adaletli olmamýzý bizlere tavsiye etmektedir. Bu konuda þöyle buyurmaktadýr: “Allah öpücüðe varýncaya kadar her hususta çocuklar arasýnda adaletli davranmanýzý sever”13 Âlemlere Rahmet olarak gönderilen Hz. Peygamber (s.a.s.), çocuklara ayrý bir deðer verir, her fýrsatta çocuklara karþý beslediði sevgi ve merhamet hislerini göstermekten geri durmazdý. Dolayýsýyla anne babalar, çocuklarýna karþý yaklaþýmýnda çok dikkatli olmalý, olumlu yaklaþmalý ve onlarýn maddî ve manevî açýdan çok iyi yetiþmeleri için gereken gayreti göstermelidirler!
Dipnot
1. Haluk Yavuzer, Çocuðu Tanýmak ve Anlamak, s. 26.
2. Haluk Yavuzer, Ana-Baba ve Çocuk, s. 33
3. Necla Tuzcuoðlu, Ana Baba Olmanýn Altýn Kurallarý, Morpa Kültür Yay., Ýst. 2005, s. 35
4. Ömer Baldýk, Ansiklopedik Eðitim ve Psikoloji Rehberi, s. 102-103
5. Nihat Kaya, Eyvah Çocuðum Büyüdü, s. 9
6. Haluk Yavuzer, Çocuk Psikolojisi, s.137
7. Haluk Yavuzer, a.g.e., s. 135
8. Buharî, Edeb 22
9. Müslim, Fezail 64
10. Buhârî, Edeb 18
11. Tirmizi, Birr 15
12. Tirmizî, Birr 33
13. Buhârî Tam Metni, II, 411
|
