Arapça “savb” kökünden türeyen ve “ulaþmak”, “isabet etmek”, “bela gelmek” gibi anlamlarý olan “esâbe” fiilinin ism-i failidir. Ansýzýn ve þiddetle gelen felaket, bela, sýkýntý, kýsacasý insana ve çevresine yönelik her türlü nahoþ olaylarý niteler. “Musibet” kelimesi Kur’an’da 10 ayrý ayette geçmektedir. Dinî literatürde genelde þerri tanýmlayan bir kavram olarak kullanýlsa da Kur’an ecel-i müsemma ile gelen “ölüm” için de musibet ifadesine yer verir. (Maide, 5/106.) Bununla birlikte musibetle iliþkilendirildiði anlamda þer kavramýna Kur’an bir mutlaklýk atfetmez, çünkü Kur’an hoþa gitmeyen bir olayda (musibet) “hayýr” da olabileceðine iþaret eder. (mesela bk. Bakara, 2/216.)
Tarih boyunca insanoðlu çeþitli felaketleri iþlenen günahlara karþý veya günahlardan piþmanlýk duymak için gönderilen birer musibet olarak algýlamýþtýr. Bu algý þeklini ortak bir tarihsel tecrübe olarak birçok din veya kültürde tespit etmek mümkündür. (mesela bk. F. Vercleyen, “Bizans Döneminde Ýstanbul’da Depremler: Halk Üzerinde Etki”, 302; M. Bayka, “Roussea, Voltaire ve 1755 Lizbon Depremi”, s. 27-31.) Ýslam da bu konuda dünya hayatýnýn bir imtihan dönemi olduðu ve varlýk âleminin ancak Allah’ýn kudreti altýnda hayatiyetini devam ettirdiði, dolayýsýyla da insanlarýn Allah’tan gelen müdahalelere açýk olduklarý inancýyla, yaþanan bazý olumsuz olaylarý ilahî kaynaða atfetmektedir. Ýlahî kaynaða atfedilen bu olaylar dinî literatürde azap/gazap/bela/musibet gibi kavramlarla ifade edilir. Ýslâm’a göre asýl ceza ve mükâfat ahirette olmakla birlikte dünyada da çeþitli þekillerde cezalandýrýlma söz konusudur. (Nur, 24/2.) Kur’an’da ve hadislerde yer verilen Nuh, Hud, Salih, Lut, Þuayb’ýn (a.s.) kavimleri ile ilgili anlatýmlar bunun tarih boyunca çeþitli þekillerde gerçekleþtiðini göstermektedir. Kur’an musibetlerin genelde tabiattan (yeryüzünden ve gökyüzünden) insana yönelik olarak gerçekleþtiðini ifade etmekle birlikte insandan insana yönelik olarak da gerçekleþtiðine iþaret etmektedir. (En’âm, 6/65.)
Gerek kutsal kitaplarda zikredilen bu tarihî helak vakalarý, gerekse kendi yaþantýmýzda veya baþkalarý nezdinde gerçekleþtiðini müþahede ettiðimiz çeþitli menfi olaylar “kötülüklerin niçin var olduðu?” düþüncesinin zihnimizde yer etmesine neden olmaktadýr. Ýnsanoðlunun karþýlaþtýðý musibet veya genel anlamda kötülükler olarak deðerlendirdiði ve de ilahî iradeye atfettiði bu olaylarla ilgili olarak “kullarýna karþý çok merhametli ve kullarýna zulmetmez” sýfatlarýyla idrak edilen Allah’ýn böyle olaylara neden izin verdiði konusu din felsefesinin önemli konularýndan olmuþ ve düþünürleri kamplara bölmüþtür. Din tarafýnda yer alan filozoflar bu durumu “theodicy (teodise)” kavramýyla açýklayarak “en yüksek iyiliðin meydana gelebilmesi için fenalýðýn gerekli olduðu” þeklinde açýklamýþlardýr. Yine ayný mentaliteden yola çýkan bazý psikologlar ise “ruhsal yapýmýzýn iyiliði ancak onun tam zýddý olan somut kötülükleri hissederek algýlayabileceðini” savunmuþlardýr. (mesela bk. David Wulff, Psychology of Religion, s. 468.)
Musibet kavramý dinî literatürde daha çok afet ve hastalýk gibi olumsuz olaylar için kullanýlmaktadýr. Azap kavramýnýn bu anlamý kapsayan geniþ bir kullanýmý var ise de azap daha aðýr bir cezalandýrmayý kapsamakta, genellikle de “kâfirler”, “müþrikler” ve “zalimler” gibi kavramlarla birlikte kullanýlmaktadýr. Musibet kavramý ise inananlara yönelik bir cezalandýrma veya imtihan çaðrýþýmýnda bulunmaktadýr. Azap ile musibet kavramýnýn ayrýldýklarý bir diðer nokta da musibetin dünyaya yönelik, azabýn ise hem dünya hem de ahirete, daha çok da ahirete yönelik bir cezalandýrma kavramý olarak kullanýlmasýdýr.
Kur’an’da musibete sebep olarak zikredilen eylemler þu þekilde tasnif edilebilir.
1. Ýnsanýn kendi eylemlerinin karþýlýðý olarak.Þûra suresinin 30. ayetinde þöyle buyurulur: “Baþýnýza gelen herhangi bir musibet kendi ellerinizle iþledikleriniz yüzündendir. (Allah iþlediklerinizin) birçoðunu da affediyor (bu yüzden musibetler vermiyor). (Ayrýca bk. Nisa, 4/79; Rad, 13/31.) Burada önemli olan nokta insanýn irade sahibi ve kötülükleri engelleme kabiliyeti bulunan bir varlýk olduðuna dikkat çekilmesidir. (bk. Ý. Karagöz, Kur’an’a Göre Musibetler, s. 68.) Mesela Uhut Savaþý’nda okçularýn Hz. Peygamber’in emrini tutmayarak yerlerini terk etmeleri sebebiyle Müslümanlar aðýr kayýplar vermiþti. Bu olayý anlatan Âl-i Ýmran suresinin 165. ayeti Müslümanlarýn kayýplarýný kendi kabahatlerinin sonucu gerçekleþen bir musibet olarak tanýmlar: “(Bedir’de) iki katýný (düþmanýnýzýn baþýna) getirdiðiniz bir musibet, (Uhut’ta) kendi baþýnýza geldiði için mi “Bu nasýl oluyor!” dediniz? De ki, o kendi kusurunuzdandýr. Þüphesiz Allah’ýn her þeye gücü yeter.”
2. Bir imtihan þekli olarak.Bakara suresi 155-156. ayetlerde musibete bu anlamýn yüklendiði görülmektedir: “Sizleri biraz korku, biraz açlýk, biraz maldan-candan ve hasýlattan eksiklikle imtihan edeceðiz. Müjdele o sabýrlýlara ki, baþlarýna bir musibet geldiði vakit ‘Biz Allah’tanýz ve O’na döneceðiz’ derler.” (Ayrýca bk. Enbiya, 21/35.) Bu ve benzeri ayetlerle birlikte hadislerde de maruz kalýnan sýkýntýlarla mücadele etme ve onlarýn varlýk sebebini anlama çabasýnýn kiþiye Allah katýnda mükâfat kazandýracaðý anlatýlmaktadýr. (Muvatta, Cenaiz, 42; Müslim, Cenaiz, 2; Ýbn Mace, Fiten, 23, Cenaiz 2, 55; en-Nesai, Cenaiz, 22.)
3. Ýnkârdan imana geçme sebebi olarak.Kur’an inkâra karþýlýk asýl büyük azabýn ahirette olduðunu, ama “yakýn azap” olarak nitelediði dünya azabýnýn da “belki inkârdan vazgeçerler” ümidiyle insanlara verildiðini belirtir. (Secde, 32/21.)
4. Allah’ýn nimetlerinden/emirlerinden yüz çevirmeye karþýlýk olarak.Maide suresi 49. ayette: “...Yine yüz çevirirlerse bil ki, Allah onlarýn baþlarýna mutlaka bir musibet getirmek istiyor” buyurulmaktadýr. (Ayrýca bk. Araf, 7/94-96.)
5. Haksýzlýk/zulüm edenlere bu davranýþlarýnýn karþýlýðý olarak.Araf suresinin 162. ayetinde “... Zulmü âdet etmeleri sebebiyle biz de üzerlerine semadan bir azap salýverdik.” buyrulmaktadýr. Kur’an haksýz yere azap edilmeyeceðini (bk. En’âm, 6/131; Hûd, 11/117; Þuarâ, 26/208-9.), ama azap edildiði takdirde de bunun alçaltýcý ve aþaðýlayýcý olacaðýný ifade eder (Bakara, 2/90; Nisa, 4/37; Maide, 5/36; En’âm, 6/70.)
Musibet veya azap gerçekleþme þekli açýsýndan deðerlendirildiðinde ise Kur’an’ýn belli bir süre tanýnmasýndan sonra (bk. Yunus, 10/11; Nahl, 16/61; Hac, 22/48; Fatýr, 35/45.) veya aniden gerçekleþen (bk. Araf, 7/4-5; En’âm 6/42-47; Ankebut, 29/53.)
iki þekilden söz ettiði görülmektedir. Musibet karþýsýnda insanlarýn tavýrlarýna gelince Kur’an üç türlü davranýþ biçimi belirlemektedir.
1. Sabretme.(Bakara, 2/155-156; Al-i Ýmran, 3/186, Hadid 57/22-23.)
2. Önce Allah’a sýðýnma, ama daha sonra vazgeçme. (Yunus, 10/12 2223; Nahl, 16/53-55.)
3. Ümitsizlik.(Ýsra, 17/83; Rum, 30/51.)
Kur’an’ýn musibet veya azap ile ilgili ifadeleri dikkate alýndýðýnda herhalde üzerinde durulmasý gereken nokta musibetin var olup olmadýðý deðil, neyin musibet olup olmadýðýdýr. Bir olayýn musibet olup olmadýðý konusu elbette görecelidir. Bazýlarý için felaket olarak deðerlendirilebilecek bir olay baþkalarý için o kadar olumsuz bir anlam ifade etmeyebilir. Mesela þiddeti fazla olmayan bir deprem Japonya’daki çocuklar için bir eðlence anlamý taþýrken ayný þiddetteki bir sarsýntý, saðlýklý yapýlaþmanýn olmadýðý bir baþka ülke çocuklarý için felaket anlamý taþýyabilir. Günlük yaþantýdaki sýradan olaylar da bu þekilde algýlanabilir. Kur’an-ý Kerim de “hayýr zannettiðiniz þeylerde þer, þer zannettiðiniz þeylerde hayýr olabilir” öðretisiyle bu algýnýn deðiþkenliðine iþaret etmektedir. Dolayýsýyla, olaylarýn algýlanmasýnda, yani neyin musibet olup olmadýðý konusunda bir göreceliliðin olduðu muhakkaktýr. Bu da her kiþi veya toplumun olaylarý kendi psikolojik ve sosyolojik yapýsýna göre deðerlendirebileceði anlamýný taþýmaktadýr.
Musibet duygusunun psikologlara göre bilinçaltýndan kaynaklanan nedenleri vardýr. Buna göre insanlar baþlarýna gelen çeþitli olaylarý göreceli olarak musibet þeklinde deðerlendirirler. Bunun nedeni insanda var olan suçluluk duygusudur. Bu duygu insanýn daha önceden düþündüðü veya gerçekleþtirmeyi planladýðý kötü duygularýnýn bilinçaltýnda yer etmesi ve orada bastýrýlmasýndan kaynaklanmaktadýr. Ýnsan kötü olduðuna inandýðý bu düþünce ve duygularýndan ve hatta gerçekleþtirdiði eylemlerinden dolayý kendisinin cezalandýrýlmasý gerektiðine inanýr. Ýþte bazý olaylarýn musibet olarak deðerlendirilmesinin ardýnda bu psikolojik duygu yatmaktadýr. Kýsacasý, kiþi bilinçaltýna bastýrdýðý kötü duygularýndan dolayý psikolojik olarak cezalandýrýlmaya hazýrdýr. (Mesela Bk. S. Freud, The Psychopathology of Everyday Life, s. 323.) Bu cezalandýrýlma psikolojisi ruhsal yapýya “yaptýðým ya da düþündüðüm kötü þeyin karþýlýðýný ödedim” þeklinde farkýnda olunmayan psikolojik bir rahatlama ile de katkýda bulunabilir. Musibete kutsal bir anlam kazandýrýlmasýnýn, onun ilahî kaynaklý olarak görülmesinin arka planýnda bu psikolojik gerçeklik vardýr. Çünkü eðer kiþi musibetin “kendi gerçekleþtirdiði yanlýþ bir eylem veya düþünceden kaynaklandýðýna” inanmýþsa, kendisine musibet gönderme yetki ve liyakatini de ancak kötülükten ârî, kâdir-i mutlak bir varlýða, yani Allah’a atfedecektir. Doðal felaketlerin musibet olarak deðerlendirilmesinin ardýnda da yine bu atýf mantalitesi etkili olabilir. Çünkü insanoðlu tabiatla mücadelesinde XXI. yüzyýlda ulaþtýðý noktaya raðmen tabiatýn ilahî kudretin kontrolü altýnda olduðu inancýný korumaktadýr. Yaþanan toplumsal bozulmalarýn bizatihî kendilerinin birer musibet olarak görülmemesi ve bu konuda hep doðal felaketlerde yoðunlaþýlmasý da bu tespiti onaylayan bir veri olarak görülebilir.
Musibet veya afet olgusunun din açýsýndan deðerlendirilmesindeki en önemli nokta neyin afet olup olmadýðýdýr. 17 Aðustos Depremi’nden sonra geniþ bir toplumsal yelpazeyi kapsayacak þekilde doðal afet ve din iliþkisi üzerine gerçekleþtirilen söylem ve tartýþmalarda da bu problem açýk olarak görülmüþtür. Kur’an-ý Kerim geçmiþ kavimlerle ilgili olarak, bazý kavimlerin çeþitli hatalarý nedeniyle helak edildiðini bildirmektedir. Kur’an’a inanan bir kimsenin buna inanmamasý düþünülemez. Onlarca ayet geçmiþ kavimlerin yaþadýðý benzeri olaylarý aktarýr ve onlarýn helak edildiðini beyan eder:
“Bizim onlardan önce nice nesilleri helak etmiþ olmamýz kendilerini yola getirmedi mi? Hâlbuki onlarýn yurtlarýnda gezip dolaþmaktalar.
Bunda, elbette akýl sahipleri için ibretler vardýr.” (Tâhâ, 20/128.)
“Nice memleketlerin halkýný zulüm yaparken yok ettik. Artýk çatýlarý çökmüþ, kuyularý metruk, saraylarý bomboþ kalmýþtýr. Yeryüzünde dolaþmýyorlar mý ki, orada olanlarý kavrayacak kalpleri, iþitecek kulaklarý olsun. Ama yalnýz gözler kör olmaz, fakat göðüslerde olan kalpler de körleþir.” (Hac, 22/45-46.)
Bu ve benzeri ayetler, evrenin hükümranýnýn Allah olduðuna ve Allah’ýn insanlarý tabiatýn vahþi yüzü ile cezalandýrabileceðine iþaret eder. Bu ayetlere inanan müminlerin böyle bir ihtimali göz ardý etmeleri mümkün deðildir. Kýsacasý, Allah bazý hatalarý, zulümleri veya küfürleri nedeniyle bazý kavimleri deprem, tufan vb. vasýtalarla helak ettiðini bu ayetlerle bildirmekte dir. Ortada Allah tarafýndan gerçekleþtirilen bir belirleme söz konusudur. Yani “falan þey nedeniyle filan olay olmuþtur” þeklinde bir ilâhî tespit söz konusudur. Buradan çýkarýlacak sonuç, Allah’ýn yok etme, cezalandýrma gücüne sahip olduðu inancýdýr.
Aksi takdirde, bugün yaþanýlan bir felaketin falanca olay nedeniyle Allah’ýn cezasý veya musibeti olduðu tespitine varmak Allah’a ait olan bu belirleme yetkisini üstlenmek anlamý taþýr. Dolayýsýyla, Allah’ýn geçmiþte hatalarý yüzünden kavimleri helak ettiðine inanmak ile bugün meydana gelen bir felaketin o tür bir felaket olduðunu belirlemek baþka þeylerdir. Biz insanlar böyle bir ilahî belirleyicilik rolünü üstlenemeyiz. Allah’ýn kullarýna verdiði böyle bir yetki yoktur. Bu yetkiye talip olunarak yapýlan yorumlar aslýnda ya psiko-sosyolojik ya da yanlýþ dinî motivasyonlarýn tezahürüdür.
Prof. Dr. Ali KÖSE / DÝYANET AYLIK DERGÝ
|
